อาชีพเสริมชาวนาหันคา จังหวัดชัยนาท นำฟางข้าวมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์รักษ์โลก

ยุคนี้ เกษตรกรทำนาปลูกข้าว ขายข้าว อาจสร้างรายได้ไม่พอกับค่าใช้จ่ายที่สูงขึ้น ชาวนาหมู่บ้านดอนซาก ตำบลห้วยงู อำเภอหันคา จังหวัดชัยนาท จึงเกิดแนวคิดนำฟางข้าวมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์รักษ์โลก ช่วยสร้างมูลค่าเพิ่ม “ฟางข้าว” ซึ่งเป็นวัสดุเหลือทิ้งจากการทำนาแทนการเผา ลดปัญหาโลกร้อน ตอบโจทย์การอนุรักษ์สิ่งแวดล้อม ที่สำคัญเป็นช่องทางสร้างรายได้เสริมที่มั่งคั่งและยั่งยืนเข้าสู่ชุมชนอีกทางหนึ่ง

มหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม
ช่วยออกแบบผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าว

ผลิตภัณฑ์รักษ์โลกจากเยื่อฟางข้าวของชาวนาหมู่บ้านดอนซาก ตำบลห้วยงู อำเภอหันคา จังหวัดชัยนาท ประสบความสำเร็จเป็นรูปเป็นร่างได้นั้น เกิดจากกระบวนการมีส่วนร่วมของชาวบ้านในพื้นที่กับทีมนักวิจัยของมหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม ประกอบด้วย อาจารย์เกวรินทร์ พันทวี (สาขาวิชาศิลปกรรม) และ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. วีรนุช สระแก้ว (สาขาวิชาเคมี) ที่เข้ามาดำเนินโครงการ การออกแบบผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าวเพื่อสร้างรายได้ให้กับชุมชน ภายใต้การสนับสนุนของสำนักงานการวิจัยแห่งชาติ (วช.)

อาจารย์เกวรินทร์ พันทวี และ ผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. วีรนุช สระแก้ว โชว์ผลงาน

อาจารย์เกวรินทร์ พันทวี และผู้ช่วยศาสตราจารย์ ดร. วีรนุช สระแก้ว เล่าให้ฟังว่า โครงการการออกแบบผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าว เป็นผลงานงานวิจัยเพื่อพัฒนาเชิงพื้นที่และลดความเหลื่อมล้ำของมหาวิทยาลัยราชภัฏจันทรเกษม ซึ่งพื้นที่ความรับผิดชอบของมหาวิทยาลัยอยู่ที่จังหวัดชัยนาท

ปลายปี 2561 ทีมวิจัยของมหาวิทยาลัยได้ลงพื้นที่ เพื่อรับฟังปัญหาและสำรวจความต้องการของชาวบ้านดอนซาก พบว่า ชาวบ้านส่วนใหญ่เป็นชาวนาที่มีความต้องการเพิ่มรายได้ นอกเหนือจากการจำหน่ายข้าวสาร ที่ผ่านมาชุมชนแห่งนี้มีฟางข้าวซึ่งเป็นวัสดุเหลือทิ้งจากกระบวนการทำนาเป็นจำนวนมาก เฉลี่ยไร่ละ 1 ตัน เดิมชาวบ้านกำจัดฟางข้าวโดยการเผาทิ้ง

ทีมนักวิจัยได้รับฟังปัญหาดังกล่าว และได้พูดคุยกับชาวบ้านในพื้นที่ จึงได้ข้อสรุปร่วมกันว่า ควรนำฟางข้าวที่เป็นวัสดุเหลือทิ้งจากการทำนามาแปรรูปเป็นสินค้าชุมชน เพื่อสร้างรายได้เสริมให้กับชาวบ้าน พร้อมแก้ปัญหาเรื่องฟางข้าว ซึ่งเป็นวัสดุเหลือทิ้งจำนวนมากในพื้นที่ไปพร้อมๆ กัน

ผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าวของชุมชนแห่งนี้ เป็นการนำองค์ความรู้ของท้องถิ่นผนวกกับองค์ความรู้ของคณะผู้วิจัยในศาสตร์ทางศิลปกรรมและเคมี โดยนำ “กาวอินทรีย์” ซึ่งเป็นพอลิเมอร์ชีวภาพที่ย่อยสลายได้ ไม่เป็นพิษ ราคาถูก มาเป็นวัสดุประสานระหว่างฟางข้าว เพื่อผลิตเป็นผลิตภัณฑ์ เช่น กระถางต้นไม้ แผงไข่ ปอกสวมแก้ว ที่รองแก้ว ที่วางสบู่ ฯลฯ ทีมนักวิจัยได้ออกแบบสินค้าให้ทันสมัย โดยใช้ศาสตร์การออกแบบผลิตภัณฑ์ประสานกับเอกลักษณ์เฉพาะของท้องถิ่น ทำให้ได้บรรจุภัณฑ์ที่เป็นเอกลักษณ์เฉพาะชุมชนแห่งนี้

Advertisement
การแช่ฟางข้าวในน้ำ

ขั้นตอนการทำผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าว

กระบวนการสร้างสรรค์ “ฟาง” วัสดุเหลือทิ้งจากกระบวนการทำนาของชุมชนแห่งนี้มาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์รักษ์โลกนั้น มีขั้นตอนการผลิตที่เรียบง่าย ไม่ยุ่งยาก

Advertisement

ขั้นตอนแรก ทีมนักวิจัยแนะนำให้ชาวบ้านทำตะแกรงร่อนฟางก่อน โดยนำไม้ชนิดใดก็ได้มาทำโครงสี่เหลี่ยม ตามขนาดความกว้างยาวตามที่ต้องการ หลังจากนั้นนำตาข่ายพลาสติกมาตัด ความยาวให้เกินโครงไม้สักเล็กน้อย พับขอบบนและมัดหรือเย็บให้ตาข่ายตึง เพื่อใช้เป็นตะแกรงร่อนฟาง

กาวอินทรีย์ (สีขาว) สำหรับใช้ผสมเยื่อฟางข้าว

ขั้นตอนที่สอง เป็นกระบวนการทำกาวอินทรีย์มี 2 สูตร คือสูตรกาวอินทรีย์ผสมเยื่อฟางข้าว (แป้งข้าวเหนียว 1 ส่วน แป้งมัน 1 ส่วน น้ำเปล่า 5 ส่วน) และกาวอินทรีย์สำหรับเคลือบชิ้นงาน (แป้งมัน 2 ส่วน และน้ำเปล่า 5 ส่วน) ซึ่งกระบวนการผลิตกาวทั้ง 2 สูตร เหมือนกัน แตกต่างที่วัตถุดิบที่นำมาใช้เท่านั้น

หลังจากเตรียมวัตถุดิบได้ครบแล้ว ให้นำส่วนผสมเทรวมกันในหม้อ ใช้มือคนให้แป้งละลายก่อนยกขึ้นเตา ตั้งไฟอ่อน ใช้ทัพพีคน 5-7 นาที เนื้อแป้งจะมีลักษณะเหนียวใส หากใช้งานไม่หมด ให้นำกาวใส่ภาชนะปิดฝา เก็บใส่ตู้เย็นได้นาน 1 สัปดาห์

ขั้นตอนต่อมาเป็นกรรมวิธีการย่อยสลายฟางข้าว คือ นำฟางข้าวมาใส่ปี๊บสังกะสี กดให้แน่น แล้วเติมน้ำเปล่าให้ท่วมฟางข้าว เว้นพื้นที่ขอบปี๊บไว้ประมาณ 5 เซนติเมตร เผื่อตอนที่น้ำเดือดจะได้ไม่ล้นออกมาจากปี๊บ ต้มจนน้ำเดือด ฟางเริ่มอุ้มน้ำเต็มที่ จากนั้นเติมโซดาไฟ 1 ช้อนโต๊ะ หลังจากใส่โซดาไฟ ฟางข้าวจะดันตัวขึ้น ต้มฟางข้าวนาน 3-5 ชั่วโมง

ขั้นตอนการช้อนเยื่อฟางข้าวมาเกลี่ยบนตะแกรง

หลังจากเยื่อฟางข้าวต้มจนเปื่อยดีแล้ว ให้นำมาล้างด้วยน้ำสะอาด 3-4 รอบ จนหมดความลื่น ใช้มือช่วยขยี้ชะล้างเมือกลื่นจากโซดาไฟให้เร็วขึ้น หลังจากนั้นนำฟางข้าวมาตากให้สะเด็ดน้ำก่อน แล้วจึงนำมานวดกับกาวอินทรีย์สูตรหนึ่ง อัตราส่วน ฟางข้าว 1 กิโลกรัม ใช้กาวอินทรีย์ 5 ช้อนโต๊ะ หากไม่มีตาชั่ง ให้กะปริมาณฟางข้าวให้พอดีกับกาวอินทรีย์ นวดจนเหนียวข้นพร้อมใช้งาน

การสร้างสรรค์กระดาษจากฟางข้าว นับเป็นผลิตภัณฑ์เบื้องต้นจากฟางข้าว สามารถนำไปใช้งานได้หลายประเภท ซึ่งขั้นตอนการผลิตกระดาษจากเยื่อฟางข้าวมีดังนี้ คือ นำเยื่อฟางที่ผ่านกระบวนการต้มและนวดผสมกาวเรียบร้อยแล้ว มาใส่ในภาชนะที่เตรียมไว้ ใส่น้ำเว้นขอบภาชนะไว้ 5-7 เซนติเมตร นำตะแกรงร่อนฟางมาตักช้อนเยื่อฟางข้าว เกลี่ยเยื่อฟางข้าวในระดับผิวน้ำ ถ้ายกขึ้นเหนือน้ำเยื่อฟางข้าวจะเกี่ยยากและมีความหนาไม่เท่ากัน ความหนาบางของกระดาษ ขึ้นอยู่กับขั้นตอนการช้อนเยื่อฟางในครั้งแรก

เมื่อตักช้อนเยื่อฟางได้ความหนาตามความต้องการแล้ว ให้ยกตะแกรงร่อนเยื่อฟางข้าวไปตากในที่โล่ง ลมพัดผ่านได้ดี การตากเยื่อฟางข้าว ควรตากเอียงพิงไว้กับไม้หรือผนัง เพื่อให้น้ำไหลซึมออกมาจากกระดาษเยื่อฟางได้ง่าย เมื่อกระดาษเยื่อฟางแห้งสนิทดีแล้ว ใช้มือกดขอบตะแกรง 4 ด้าน อย่างเบามือ เยื่อฟางข้าวจะเชื่อมติดกันและหลุดออกมาเป็นแผ่น

ชาวนาแลกเปลี่ยนความคิดการผลิตสินค้ากับนักวิจัย

กระดาษจากเยื่อฟางข้าว สามารถนำมาแปรรูปเป็นผลิตภัณฑ์ได้มากมาย ยกตัวอย่าง เช่น

1. ปลอกสวมแก้วกันความร้อนและความชื้น นำกระดาษเยื่อฟางข้าวมาติดตามแบบของแก้วในรูปแบบต่างๆ ติดกาวอินทรีย์สูตรสอง จะทำให้กระดาษฟางข้าวติดแน่นหนายิ่งขึ้น

2. กระดาษห่อของขวัญหรือห่อของจากกระดาษฟางข้าว

3. ถุงใส่ของจากกระดาษฟางข้าว โดยนำกระดาษเยื่อฟางข้าวมาพับถุงตามแบบและขนาดที่ต้องการ นำเชือกหรือผักตบชวามาใช้เป็นหูหิ้ว

นอกจากนี้ ยังสามารถสร้างสรรค์บรรจุภัณฑ์กระถางต้นไม้และถาดวางของจากกระดาษเยื่อฟางข้าวได้อีก แค่นำต้นแบบผลิตภัณฑ์กระถางพลาสติกขนาดที่ต้องการ นำมาทาด้วยน้ำมันพืชบางๆ เพื่อป้องกันกระดาษเยื่อฟางติดกับผลิตภัณฑ์ จากนั้นนำเยื่อฟางข้าวมาขึ้นรูป หนาประมาณ 0.5 เซนติเมตร ให้รอบ แล้วนำไปตากให้แห้ง แกะกระดาษเยื่อฟางออกจากแบบ และนำกาวอินทรีย์สูตรสองมาเคลือบบนผลิตภัณฑ์ ทิ้งไว้ให้แห้งอีกครั้ง ก็จะได้กระถางและถาดวางของจากเยื่อฟางข้าวตามที่ต้องการ

ผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าว ฝีมือชาวนาชัยนาท
ผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าวหลากหลายรูปแบบ

กระดาษจากเยื่อฟางข้าวสามารถนำมาสร้างสรรค์ผลิตภัณฑ์ได้หลากหลายรูปแบบ ปัจจุบันกระแสรักษ์โลกและรักสิ่งแวดล้อมกำลังเป็นที่สนใจของตลาดในวงกว้าง ทั้งในกลุ่มร้านค้า ร้านอาหาร ร้านขายเครื่องดื่ม ก็นำเอาผลิตภัณฑ์รักษ์โลก รักสิ่งแวดล้อม มาใช้อย่างกว้างขวาง ทำให้ผลิตภัณฑ์จากเยื่อฟางข้าวเป็นหนึ่งสินค้าทางเลือกที่มีโอกาสเติบโตทางการตลาดได้มากในอนาคต

การแปรรูปผลิตภัณฑ์จากฟางข้าว เป็นประโยชน์ต่อชาวบ้านได้มีรายได้เสริมจากการขายสินค้าชุมชน ที่ผลิตจากฟางข้าว โดยชุมชนแห่งนี้ได้รับการสนับสนุนเรื่องเครื่องมือจากอำเภอและจังหวัด ขณะเดียวกันชาวบ้านได้รับทุนวิจัยจากธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.) ในการพัฒนาความแข็งแรงคงรูปของกระถางฟางข้าวเมื่อถูกความชื้น

กล่องบรรจุภัณฑ์ไข่ไก่ ทำจากฟางข้าว
กระถางต้นไม้จากฟางข้าว

ปัจจุบัน สินค้าขายดีของชุมชนแห่งนี้คือ กระถางต้นไม้จากฟางข้าว มีค่าวัตถุดิบที่ใช้ในการผลิตกระถางต่อหน่วย เท่ากับ 2.48 บาท ต่อกระถาง แต่ชาวบ้านสามารถขายกระถางฟางข้าว ในราคา 10 บาท เท่ากับราคากระถางพลาสติก

การเปิดตลาดในระยะแรก ตั้งแต่สิงหาคม 2562-กรกฎาคม 2563 ชาวบ้านสามารถผลิตกระถางขายไปแล้ว จำนวน 1,200 ใบ ขายราคาใบละ 10 บาท รายได้เท่ากับ 12,000 บาท เท่ากับมีรายได้เฉลี่ย เดือนละ 1,000 บาท เป็นตัวเลขรายได้เสริมที่ชาวบ้านพึงพอใจ เพราะทำงานอยู่กับบ้าน ใช้เวลาว่างหลังการทำนามาผลิตกระถาง เรียกว่า สร้างรายได้แบบพอเพียง เป็นการสร้างอาชีพเสริมที่มั่นคงและยั่งยืน หากสามารถขยายกำลังการผลิตได้มาก ก็จะมีโอกาสสร้างรายได้ที่มากขึ้นในอนาคต

 

…………………..

เผยแพร่ในระบบออนไลน์เป็นครั้งแรก เมื่อวันที่ 30 ส.ค. 2020