ชื่อวิทยาศาสตร์ Streblus asper Lour.

ชื่อวงศ์ MORACEAE

ชื่ออื่นๆ ส้มพอ กักไม้ฝอย ตองขะแหน่ (กะเหรี่ยง) สะนาย (เขมร)

ชื่อสามัญ Siamese rough bush, Tooth Brush tree.

ผมเป็นคนโบราณ ชอบอยู่ในวัดทุกวัด เพราะเขารู้จักในนาม “สมุดข่อย” เป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางที่สูง 5-15 เมตร  แม้ตัวผมคดงอ ลำต้นเป็นปุ่มปม เป็นร่องพู ดูแล้วไม่สวยงาม แต่ก็มีช่วงที่เปลือกต้นเรียบ ใครมาเฉาะหรือเจาะผิวก็จะปล่อยน้ำยางขาวออกมา ถ้าลอกเปลือกนอกสีเทาออก จะเห็นเปลือกในสีเหลืองอ่อน แต่บางครั้งผิวเปลือกผมก็แตกเป็นสะเก็ดด้วยนะ

รูปทรงต้นเรือนยอดเป็นพุ่มทรงกระบอก หรือเรือนยอดเป็นรูปไข่ ใบดกเขียว ก้านใบแข็ง นูน เส้นใบขนาน ปลายใบแหลม แต่ขอบใบแก่เป็นจักรฟันเลื่อย กว้าง 2-4 เซนติเมตร ยาว 4-8 เซนติเมตร เมื่อแก่จัดสีใบจะเขียวเข้ม ผิวใบด้านบนสาก ระคายเคืองคล้ายกระดาษทราย บุคลิกภาพลักษณะนี้เองที่เป็นอุปกรณ์อาวุธของผู้คนที่พิศวาสปลาไหล เพราะสามารถจับปลาไหลด้วยใบข่อยใบเดียวได้ อย่าว่าแต่ปลาไหลใส่สเก็ตเลย ปลาไหลใส่กะละมัง ผมก็จะรูดเมือกออกให้หมดหยุดลื่นไหลคามือทั้งฝูงเชียวหละ อันนี้แหละ ปลาไหลกลัวผมนัก

ผมมีดอกสีเหลืองอมเขียวเกือบขาว ก้านดอกสั้น แต่ถ้าเป็นดอกเพศเมียสีจะออกเป็นคู่สีเขียว และก้านดอกยาว ดอกออกเป็นกระจุกตามซอกใบ พอพัฒนาเป็นผลก็มีสีเหลืองส้ม รสหวาน เมล็ดเท่าเมล็ดพริกไทย มีเพียง 1 เมล็ด  ช่วงออกดอกประมาณเดือนเมษายนถึงพฤษภาคม และติดผลเดือนตุลาคมถึงมกราคม นำเมล็ดของผมไปเพาะ ก็ปลูกทั้งกลางแดดและในร่มได้ พบผมตามที่ราบทั่วไปและป่าเบญจพรรณ และหลายคนก็ชอบปลูกตามบ้าน บางคนชอบเอาผมลงกระถาง แล้วผูกมัดผม อ้างว่า ทำ “ไม้แคระ-ไม้ดัด”

เรื่องสรรพคุณเนี่ย ผมภูมิใจตัวเองที่มีชื่อในตำรายาแผนโบราณ แต่ปัจจุบันนี้ก็ยังนิยมทุกรุ่นทุกวัย เพราะเปลือกต้นก็แก้ปวดฟัน เปลือกรากก็ต้มเป็นยาบำรุงหัวใจ ราก ตำใส่แผล รักษารำมะนาด หุงเป็นน้ำมันทาแก้ริดสีดวง ใบสด ย่างไฟพอเหลือง กรอบ ชงดื่มเป็นยาระบายอ่อนๆ ขับลมในลำไส้ จุดเด่นของผมคือกิ่งอ่อน ที่คนชอบใช้เป็นแปรงสีฟัน ผมมีสิทธิ์ทะลุทะลวงในปากกับเหงือกและฟันของใครก็ได้ ดูชื่อภาษาอังกฤษซิ ตรงกับสรรพคุณเลย

แต่ผมงงมากที่ชื่อผมกลับไปดังเป็นชื่อ “ส้มโอท่าข่อย” นี่ซิแปลกใจจริงจริ๊ง!