แล่ง ตะกร้าแยกเคย

สมัยเด็กๆ ผู้เขียนได้ยินคนต่างถิ่นเรียกน้ำปลาว่าเคย

ระหว่างกินข้าวกันอย่างเอร็ดอร่อย กระทาชายเอ่ยออกมาว่า หยิบเคยมาให้หน่อย ข้าพเจ้างงเป็นไก่ตาแตก เพราะไม่รู้ว่าเขาต้องการอะไร พอรู้ว่าท่านหมายถึงน้ำปลา แทนที่จะถึงบางอ้อกลับยิ่งงงมากกว่าเดิม คนอะไรเรียกน้ำปลาว่า เคย

เคยตัวเล็กๆ ที่ชาวบ้านนำมาทำกะปิ มีขั้นตอนการจับหลายขั้นตอน แต่ละขั้นตอนก็มีเครื่องไม้เครื่องมือหลายอย่าง ต้องใช้ประกอบกัน

เครื่องมือจับเคยชาวบ้านเรียกละวะ นำไปดักบริเวณป่าชายเลน การดักละวะชาวประมงดักเมื่อน้ำลง ไม่ใช่น้ำลงเมื่อเดือนยี่ แต่น้ำลงประจำวัน

น้ำลงประจำวันขึ้นอยู่กับข้างขึ้น ข้างแรม แต่ละวันน้ำจะลงในเวลาต่างกัน เรื่องนี้ชาวประมงชายฝั่งรู้กันเป็นอย่างดี

ชาวประมงจะนำเอาละวะไปดักรอตัวเคย เมื่อได้ตัวแล้ว ขั้นตอนแยกตัวเคยออกจากกุ้ง เครื่องมือคัดแยกนี้ชาวบ้านเรียกว่า แล่ง

หน้าตาของแล่งก็ไม่ต่างจากตะกร้าทั่วไป เพียงแต่มีรูเล็กๆ รอบตัว ความเป็นมาของการสร้างเครื่องมือชนิดนี้ขึ้นมาใช้ ชาวบ้านคงจับเอาลักษณะของเคยที่ตัวเล็กกว่ากุ้ง มาทำเครื่องมือคัดแยก เพื่อความรวดเร็วในการทำมาหากิน เมื่อได้เคยมาก็ไม่ต้องมานั่งหลังขดหลังแข็งคัดแยกออกจากกุ้งและปลาเล็กปลาน้อยที่ติดมากับเครื่องดัก

ทำไม ต้องคัดแยกเคยออกมาจากกุ้ง

คำตอบคือ เคยราคาแพงกว่ากุ้งมาก เมื่อนำมาทำกะปิแล้ว กะปิเคยก็แพงกว่ากะปิกุ้งอีกเช่นกัน ถ้าปล่อยให้ปนเปกันไป แม้จะทำกะปิด้วยสูตรพิเศษอย่างไร คนซื้อก็ไม่ได้ให้ราคาดีไปกว่ากะปิเคยล้วนๆ อย่างแน่นอน

เคยมีค่ากว่ากุ้ง เหมือนเพชรมีค่ากว่าเม็ดกรวดทราย และคนดีมีค่ามากกว่าคนเลวอะไรทำนองนั้น

การสานแล่ง คนสมัยเก่าก่อน นำไผ่ลำโตๆ มาตัดให้เป็นท่อนๆ ผ่าออกเป็นซี่ๆ จากนั้นจักตอกเส้นน้อย ได้พอประมาณแล้วก็นำมาสาน การสานแล่งเป็นวิธีการเดียวกับสานตะกร้า ผิดกันเพียงสานแล่งต้องเว้นช่องเล็กๆ ไว้ ไม่ต้องให้ขอบตอกชิดกันเหมือนสานตะกร้า

รูปทรงของแล่ง มองคล้ายตะกร้าทรงสูง หากไปเปรียบเทียบกับกระบุงก็มีความคล้ายอยู่เหมือนกัน เพียงแต่แล่งมีขนาดเล็กกว่ากระบุง สูงกว่าเล็กน้อย และมีรูรอบๆ ตัว

วิธีการใช้แล่ง เมื่อกู้เคยออกจากละวะ ชาวบ้านจะนำมาคัดแยกโดยนำภาชนะใส่เคยไว้ด้านล่าง นำแล่งออกมาวางไว้ด้านบน เมื่อเทสัตว์ที่ดักมาได้จากละวะ ตัวเคยซึ่งมีขนาดเล็กกว่าสัตว์อื่นๆ อย่างปลา กุ้ง ก็จะลงไปด้านล่าง ตกลงภาชนะที่รองรับไว้

ส่วนด้านบนก็เป็นสัตว์อื่นๆ เช่น กุ้ง ปลาเล็กปลาน้อยและขยะ เป็นต้น

เครื่องมือของใช้หลายอย่าง เมื่อวัสดุประดิษฐ์ใหม่เกิดขึ้น มักมีการพัฒนานำวัสดุเกิดใหม่มาใช้ทดแทนวัสดุเก่าๆ แล่งเองก็เหมือนกัน สมัยเก่าก่อนล้วนจักสานมาจากตอกไผ่รวก แต่ปัจจุบัน มีพลาสติก และเส้นใยสงเคราะห์อื่นๆ เข้ามาใช้ทดแทน

แต่ไม่ว่าจะนำวัสดุใดมาใช้ทดแทน รูปร่างหน้าตา และวิธีการใช้ก็ยังคงเหมือนเดิมทุกประการ นั่นคือ ใช้แยกเคยออกจากกุ้ง

แล่ง เป็นเครื่องมือเฉพาะถิ่น มีเฉพาะกลุ่มชาวบ้านที่ประกอบอาชีพจับเคย หรือรับซื้อเคยจากผู้ประกอบอาชีพหาเคยขายเท่านั้น ดังนั้น จึงปรากฏอยู่ตามจังหวัดที่มีพื้นที่ป่าชายเลน ติดริมทะเล โดยเฉพาะอย่างยิ่งบริเวณอ่าว ก.ไก่ หรืออ่าวไทยตอนบน

อ่าวไทยตอนบน ประกอบไปด้วยจังหวัดต่างๆ เช่น ชลบุรี สมุทรปราการ สมุทรสาคร สมุทรสงคราม และจังหวัดเพชรบุรี เป็นต้น จังหวัดเหล่านี้ยังมีปากแม่น้ำ เช่น ปากน้ำท่าจีน จังหวัดสมุทรสาคร ปากน้ำแม่กลอง จังหวัดสมุทรสงคราม ปากน้ำเจ้าพระยา จังหวัดสมุทรปราการ ปากน้ำบางปะกง จังหวัดฉะเชิงเทรา ปากแม่น้ำเพชรบุรี จังหวัดเพชรบุรี เป็นต้น

บริเวณปากแม่น้ำเหล่านี้มีป่าชายเลน

ในป่าชายเลนเต็มไปด้วยสัตว์หลายชนิด หนึ่งในนั้นมีเคย สัตว์ตัวเล็กๆ คล้ายกุ้ง แต่ตัวเล็กกว่า เคยจะเข้าป่าชายเลนเมื่อเวลาน้ำขึ้น ครั้นน้ำลงก็จะลงมาตามน้ำทะเล ชาวบ้านรู้ธรรมชาติของเคยเป็นอย่างดี จึงทำเครื่องมือมาดัก

สมัยเก่าก่อน ดักเอาไปทำกะปิพออยู่พอกิน

ปัจจุบัน ผู้คนมากมาย ความต้องการบริโภคมีสูง ทำให้ชาวบ้านหาเคยมาทำกะปิขาย และยังมีน้ำปลาเคยเป็นผลพลอยได้อีกด้วย น้ำปลาเคยนั้นราคาแพงกว่าน้ำปลาแท้ๆ มากนัก กล่าวกันว่าหอม อร่อย แต่จะอร่อยแค่ไหนต้องลองหาชิมกันเอง

เพราะลิ้นของแต่ละคนไม่เหมือนกัน

แล่ง ปัจจุบันยังมีใช้กันอยู่โดยทั่วไป ในจังหวัดริมอ่าว ก.ไก่ และยังต้องใช้อีกนาน ถ้าถามว่านานเท่าไหน คำตอบก็คือ นานเท่าที่ยังมีอาชีพจับเคยอยู่ในประเทศไทย  แม้จะจับมาทำกะปิหรือน้ำปลารสดีก็ตาม

ข้าพเข้าใจแล้วว่า ทำไมกระทาชายต่างถิ่นเรียกน้ำปลาว่าเคย