คนทีเขมา พืชศักดิ์สิทธิ์พิชิตโรคภัย

ชื่อวิทยาศาสตร์ Vitex negundo L.

ชื่อวงศ์ LABIATAE

ชื่ออื่น โคนดินสอ คนดินสอดำ ดินสอดำ ผีเสื้อดำ

ลักษณะทั่วไป ไม้พุ่ม ใบประกอบแบบนิ้วมือ มี 5 ใบย่อย เรียงตรงข้าม ดอกช่อแยกแขนง มีกลิ่นหอม กลีบดอกสีขาว ออกที่ปลายกิ่ง ผลสด รูปกลม

การขยายพันธุ์ เพาะเมล็ด ปักชำ กิ่งตอน

 

คนทีเขมา พืชศักดิ์สิทธิ์พิชิตโรคภัย

คนทีเขมา เป็นสมุนไพรที่เก่าแก่ชนิดหนึ่ง แม้จะไม่ได้มีถิ่นกำเนิดอยู่ในบ้านเรา แต่คงเข้ามาเป็นเวลานมนานแล้ว พร้อมๆ กับ คนทีสอ ในภาษาพื้นบ้านจะเรียกพืชทั้งสองชนิดนี้เหมือนกัน เช่น ผีเสื้อบ้าง ดินสอบ้าง แต่แยกเป็นดำกับขาว เช่น ผีเสื้อดำ หมายถึงคนทีเขมา ผีเสื้อขาว หมายถึงคนทีสอ หมอยาจะบอกว่า สมุนไพรสองชนิดนี้ใช้แทนกันได้ แต่หมอยาไทยนิยมคนทีสอมากกว่าเพราะกลิ่นดีกว่า

มีตำนานความเชื่อว่า หากนำต้นผีเสื้อชนิดใดชนิดหนึ่งไปปลูกไว้ริมน้ำ จะป้องกันตลิ่งพังได้ ตาหา (สว่าง คำมะนิตย์) หมอยาแห่งบ้านกกกะบก อำเภอวังสะพุง จังหวัดเลย เล่าว่า เคยช่วยต้นไม้แคน (ต้นตะเคียน) ไม่ให้ถูกน้ำกัดเซาะจนโค่นได้ โดยนำต้นผีเสื้อดำไปปลูก รวมทั้งปลูกเอาไว้ในบ้านจะแก้สิ่งที่ไม่เป็นมงคล ที่ชาวบ้านเรียกว่า แก้เข็ดแก้ขวง ช่วยกันผีร้ายที่จะมาทำให้เจ็บป่วย ตาหายังเล่าว่าคนสมัยก่อนเวลาจะลงเรือลงน้ำ จะพกใบผีเสื้อติดกระเป๋าไปด้วยเพื่อกันผีน้ำ ไม่ให้เจ็บป่วยเวลาลงน้ำ วัฒนธรรมการพกใบผีเสื้อนี้ไม่ได้มีเฉพาะบ้านเรา ในยุโรปสมัยก่อนก็เชื่อกันว่าหากพกใบพืชชนิดนี้ติดตัวจะป้องกันโรคภัยไข้เจ็บ พืชในตระกูลผีเสื้อ (Vitex) เหล่านี้เป็นสมุนไพรเก่าแก่ดังปรากฏอยู่ในตำราอายุรเวทของอินเดียที่มีอายุราว 4,000 ปี และในศาสตร์การแพทย์จีน อียิปต์ กรีก โรมัน จนถึงยุโรปในปัจจุบัน ก็ล้วนแต่มีการใช้สมุนไพรชนิดนี้เป็นยาแทบทั้งสิ้น

คนทีเขมา เฝ้าเลือดลมผู้หญิง

คนทีเขมามีกลิ่นหอม นิยมใช้เข้ายาอาบ ยาอบ ยาประคบสำหรับผู้หญิง เป็นยาต้มกินก็ดี ทำให้เลือดลมดี ผู้หญิงที่เลือดแห้งประจำเดือนมาไม่สม่ำเสมอ หรือมีอาการผิดเลือดผิดลม ถ้าใช้สมุนไพรต้นนี้ต้มกิน ต้มอาบ เป็นประจำ จะลดอาการไม่สบายก่อนมีประจำเดือน เช่น ปวดหัว วิงเวียน ท้องอืด ปวดเมื่อยตามตัว หงุดหงิดฉุนเฉียว อารมณ์แปรปรวนง่าย ร้องไห้ง่าย ขี้ลืม นอนไม่หลับ พูดเพ้อเจ้อ สับสน บวม ท้องอืด และเจ็บตึงเต้านม

นอกจากนี้ ยังช่วยรักษาอาการเลือดจะไปลมจะมา ซึ่งภาษาสมัยใหม่เรียกว่า วัยหมดประจำเดือน และเหมาะกับผู้หญิงหลังคลอด เนื่องจากมีสรรพคุณช่วยปรับระบบการทำงานของเลือดลม อารมณ์ผิดปกติหลังคลอด เช่น ซึมเศร้า หดหู่ อารมณ์แปรปรวน จนบางคนมีอาการหมดอารมณ์ทางเพศไปเลยหรือเราเรียกว่าเบื่อผัว นอกจากนี้ยังช่วยขับน้ำนม ขับเหงื่อ โดยใช้เปลือกต้น ผล ใบ ต้มกินหรือนำผลมาดองกิน ซึ่งสอดคล้องกับการใช้ในยุโรปสมัยโบราณที่ใช้พืชตระกูลนี้เป็นยาขับประจำเดือนและขับน้ำนม คนทีเขมายังช่วยในเรื่องผิวพรรณ ถ้าต้มกิน ต้มอาบ เป็นประจำ จะทำให้ผิวพรรณผุดผ่องเป็นยองใย เหมาะที่จะนำมาใช้ในสปาหรือทำครีมบำรุงผิว

อาการปวดทั้งหลาย หายด้วยผีเสื้อ

ทั้งคนทีเขมาและคนทีสอ ใช้เป็นยาแก้ปวดหัวได้หลายวิธี เช่น นำใบสดมาขยี้ดม ขยี้ปิดที่หน้าผากช่วยบรรเทาอาการปวดศีรษะ ขยี้กับน้ำแล้วเอาลูบหัวลูบตามตัว ต้มอาบ ต้มอบ หรือเอาใบชงน้ำดื่ม สรรพคุณแก้ปวดหัวนี้ได้รับการยืนยันจากทั้ง พ่อประกาศ ใจทัศน์ หมอยาจังหวัดยโสธร ผู้ล่วงลับไปแล้ว และหมอยาอีสานท่านอื่นๆ ตลอดจนพ่อหมอเมืองเลย

สรรพคุณเด่นอีกอย่างของคนทีเขมาคือ แก้ปวดเมื่อย ในตำรายาโบราณจะมีผีเสื้อซึ่งหมายถึงผีเสื้อดำหรือขาวก็ได้อยู่ในยาประคบ ยาย่าง รวมทั้งนำไปเคี่ยวน้ำมันทำเป็นยาพอก ใช้เป็นยากินเพื่อแก้ปวดเมื่อยตึงตามตัว อัมพฤกษ์ อัมพาต เส้นขัด เอ็นขัด เถาดาน เหน็บชา ลมในเอ็น ตกต้นไม้ ควายชน ซึ่งการศึกษาสมัยใหม่พบว่า สารสกัดจากใบของคนทีเขมามีฤทธิ์ต้านการอักเสบ แก้ปวด ปัจจุบัน มีผลิตภัณฑ์จากคนทีเขมาออกมาจำหน่ายในรูปแบบของยาเม็ด ยาแคปซูล น้ำมันนวดในการรักษาอาการปวดเมื่อย ตึง ข้ออักเสบ เก๊าต์ ปวดฟัน เป็นต้น

ยาพื้นบ้านแก้หวัด แก้ไอ หายใจหอบ

หมอยาพื้นบ้านยังนิยมใช้คนทีเขมาเป็นยารักษาโรคทางเดินหายใจ ได้แก่ หวัด ไอ เสมหะจุกคอ หอบ เนื่องจากมีรสร้อนและมีน้ำมันหอมระเหย วิธีใช้มีตั้งแต่การทำเป็นยานัตถุ์ ยาอาบ ยาต้ม ยาลูกกลอน นิยมใช้ทั้งใบและเมล็ด มีการวิจัยพบว่า คนทีเขมามีฤทธิ์ขับเสมหะ รักษาอาการไอและหอบ รักษาหลอดลมอักเสบเรื้อรัง

คนทีเขมายังใช้แก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อย ทั้งตะขาบกัด แมงมุมกัด โดยใช้ใบสดตำพอกแผล นอกจากนี้ยังใช้ไล่ไรไก่ ไล่เห็บ หมัด ลิ้น ไร ยุง โดยนำกิ่งไปไว้ในเล้าไก่ การใส่ผสมไปกับเมล็ดพันธุ์พืชเพื่อไล่แมง ไล่มอด ขยี้ใบทาตัวไล่แมลง หรือเผากิ่งใบไล่ยุง รวมทั้งต้มกิ่งก้านใบกับน้ำใช้ฉีดไล่ยุง

ตัวอย่างตำรับยา

ยาบำรุงเลือดลม

นำผลอย่างเดียว หรือกิ่ง ก้าน ใบ ผล ของคนทีสอมาตากแห้ง นำมาดองเหล้ากิน ผลควรทุบให้แตกก่อนนำมาดอง กินครั้งละ 1 เป๊ก (30 ซีซี) วันละ 1 ถึง 2 ครั้ง กินเป็นประจำ เลือดลมจะดีไม่มีสิว ฝ้า ลดอาการไม่สบายขณะมีประจำเดือนและคนวัยทอง

ยารักษาอาการลมผิดเดือนหลังคลอด

เช่น อาการซึมเศร้า อารมณ์แปรปรวนหรือเบื่อผัว นำเมล็ดตากแห้ง นำมาตำแล้วดองเหล้ากิน วันละ 0.5-1 ถ้วยตะไล เช้า-เย็น

ยาต้มแก้เลือดแห้ง

เปลือกไม้แดง รากมะตูม รากคนดินสอดำ (คนทีเขมา) รากมะอึก เปลือกเพกา ไผ่สีสุก ฝาง ต้มกิน แก้เลือดแห้งดีนักแลฯ

ยาขับเลือดร้ายขณะอยู่ไฟ

อันว่าเนื่องจากปวดท้องซึ่งกำลังอยู่ไฟ เนื่องจากเลือดคลั่ง และทำให้เลือดดี ใบโคนดินสอดำหรือขาว 1 บาท ใบหนาด 1 บาท ใบผักเสี้ยนผี 1 บาท พริก 1 บาท ขิง 1 บาท ดีปลี 1 บาท กะทือ 1 บาท หัวไพล 1 บาท หัวหอม 1 บาท กระเทียม 1 บาท หัวข่า 1 บาท สารส้ม 1 บาท ผิวมะกรูด 22 บาท ยานี้รวมเข้าด้วยกัน ตำผงละลายน้ำร้อนหรือน้ำสุรา รับประทานครั้งละ 1 ช้อนชา วันละ 2 ครั้ง เช้า-เย็น

ยาแก้ปวดท้องขณะมีประจำเดือน ประจำเดือนไม่ปกติ มีอาการหงุดหงิดช่วงมีประจำเดือน

เอาเมล็ดคนทีเขมาบดเป็นผง ผสมน้ำผึ้ง ปั้นเป็นลูกกลอน รับประทานครั้งละ 2 เม็ด เช้า-เย็น

ยาแก้ปวดหัว

ใบแห้งนำมาสูบแก้อาการปวดหัว และแก้หวัดที่มีน้ำมูกไหล

ดินสอดำ ดินสอขาว หมากงา ในเสี้ยนผี หัวเทียม ตำเข้ากัน แล้วน้ำหมากนาว เป็นน้ำกระสายยาแก้ปวดหัวดีแล

ยาแก้ปวดตามตัว ตามข้อ

ใช้ใบ นำมาอังไฟให้ร้อน ใช้นวดประคบลดอาการปวดบวมและเจ็บตามข้อ

ยารักษาหอบหืด

ใช้เมล็ดคนดินสอดำตากแห้งตำผง กินครั้งละช้อนชา ชงกินกับน้ำผสมน้ำผึ้งหรือน้ำตาลทรายแดง วันละ 2 ครั้ง

ยารักษาไข้หวัด

ให้ใช้ใบสด 30-40 ใบ หรือประมาณ 10 กรัม ต้มน้ำดื่ม วันละ 3 เวลา

ยาไล่ยุง

นำกิ่งก้านใบคนทีเขมา 1 ส่วน น้ำ 2 ส่วน ต้มเดือดนาน 15 นาที ทิ้งไว้ให้เย็น กรองเอาน้ำมาฉีดพ่นไล่ยุง

หมายเหตุ

  1. ในหนังสือบันทึกแผ่นดิน 5 สมุนไพร ประคบ อบ อาบ นวด เนื้อหาของคนทีสอ หรือผีเสื้อขาวอยู่สามารถใช้ตำรับยาเหล่านั้นโดยใช้คนทีเขมาแทนได้
  2. ผีเสื้อดำที่เป็นชื่อของคนทีเขมาหมายถึง เทพหรือผีดีที่ปกปักพื้นที่หรือท้องน้ำ เช่น ผีเสื้อสมุทร หมายถึง ผู้ดูแลสมุทรหรือท้องทะเล

 

ขอบคุณข้อมูลจาก หนังสือบันทึกของแผ่นดิน 7 สมุนไพรดูแลแม่หญิง