ที่มา	พืชพื้นบ้าน เป็นทั้งอาหารและยา
ผู้เขียน	อดุลย์ศักดิ์ ไชยราช
เผยแพร่	วันจันทร์ที่ 23 สิงหาคม พ.ศ.2564

ตั้งแต่สมัยโบร่ำโบราณ ทุกบ้านรู้จักกันดี กับพืชชนิดที่เรียกกันว่า “มะกรูด” ในสมัยนี้หลายคนรู้จักแต่ชื่อ ไม่เคยเห็นต้น รู้จักแต่ใบมะกรูด แต่ไม่รู้ว่าเด็ดเอามาจากไหน เข้าตลาดเห็นมีวางขาย ทำขายคู่เป็นเครื่องต้มยำ มะกรูด ตะไคร้ และข่า ชุดละสิบบาท เอามาทำต้มยำได้หม้อหนึ่ง เฉพาะใบมะกรูดที่มัดรวมกันกับตะไคร้ ข่าที่ผ่าเป็นแว่นแผ่นหนึ่ง และหลายคนคงเคยใช้หรือเคยได้ยินคำบอกเล่า ว่าชาวบ้านเอาลูกมะกรูดมาเผาไฟ แล้วใช้สระผม คนที่เคยลองทำก็คงรู้สรรพคุณ แต่คนไม่เคยลองทำก็มึนงงอยู่ รู้จักแต่แชมพูสระผมที่มีโฆษณาว่า มีส่วนผสมจากมะกรูด คงเป็นอย่างนั้นจริงๆ ในสมัยนี้

เรามาทำความรู้จักกับ “มะกรูด” กันบ้าง เผื่อว่าอยากปลูกไว้ใช้ประโยชน์ ทำอาหาร เป็นสมุนไพร เป็นสินค้าแปรรูป หรือปลูกเพื่อศึกษาหาความรู้ไว้เป็นพืชประจำบ้านประจำครัวกัน เตรียมหาความสำราญกับเรื่องราวของ “มะกรูด พืชสวนครัวที่ทุกบ้านควรมี” ได้

มะกรูด มีชื่อเรียกกันหลายอย่าง เช่น ภาคเหนือเรียก มะขูด มะกิ้ว ภาคใต้เรียก ส้มกรูด ส้มมั่วผี กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอนเรียก มะขู มะกรูดมีชื่อภาษาฝรั่งว่า Kaffir Line หรือ Leech Line หรือ Mauritius Papeda ชื่อวิทยาศาสตร์ Citrus x hystrix L.เป็นพืชตระกูลเดียวกับส้ม (Citrus) มีถิ่นกำเนิดแถบ ไทย ลาว กัมพูชา เวียดนาม อินโดนีเซีย เป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็ก ไม้มีเนื้อแข็ง มีหนามยาวตามลำต้นกิ่งก้าน ใบเป็นใบประกอบแบบลดรูป มีใบย่อย 1 ใบ เรียงสลับรูปไข่ ดูคล้ายว่ามีใบ 2 ใบต่อกัน คอดกิ่วตรงกลาง แผ่นใบกว้าง 2-3 เซนติเมตร ยาว 3-6 เซนติเมตร ใบแก่สีเขียวเข้ม พื้นใบเรียบเป็นมัน ใบค่อนข้างหนา ใบอ่อนสีเขียวอ่อน ใบมะกรูดมีกลิ่นหอม เพราะมีต่อมน้ำมันหอมระเหยอยู่ ดอกสีขาวออกเป็นกระจุก 3-5 ดอก เกสรสีเหลืองร่วงง่าย ดอกมีกลิ่นหอม ผลมะกรูดเป็นลักษณะผลแบบส้ม หรือแบบ Herperidium คล้ายผลมะนาว เปลือกนอกขรุขระ ขั้วและท้ายผลมีจุก ผลอ่อนสีเขียวเข้ม เมื่อสุกแก่มีสีเหลืองสด ภายในมีเมล็ดมาก

อาหารหลายอย่างของคนไทย คนลาว คนแถบเอเชียหลายเผ่าพันธุ์ ที่ใช้มะกรูดเป็นเครื่องแกง น้ำพริกแกงเผ็ด แกงเทโพ ใช้ผิวมะกรูดเป็นส่วนผสม โดยปอกเอาผิวลูกมะกรูด นำมาโขลกหรือปั่น รวมกับเครื่องน้ำพริกแกงอื่นๆ ให้กลิ่นหอม แกงส้มปลา ต้มยำ แม้แต่น้ำพริกน้ำปู ใช้น้ำส้มมะกรูดปรุงรสถึงจะยอดเยี่ยมกว่าน้ำส้มใดๆ ปรุงน้ำพริกปลาร้า ปลาร้าหลน ใบมะกรูดใช้ประกอบอาหารหลายอย่าง เช่น ต้มยำ ต้มอ่อมเนื้อทางเหนือ หั่นฝอยใส่ไส้อั่ว ต้มส้มปลา ใบมะกรูด ใช้ยำหอย น้ำยาขนมจีน ยำใบอ่อนยอดมะกรูด เป็นทั้งอาหารอันโอชะ และเป็นสมุนไพรขับเลือดลมก็ยังคงความเป็นมะกรูดที่มากค่าความอร่อยทั้งนั้น

สรรพคุณของมะกรูดเป็นสมุนไพรชั้นยอดที่รู้จักกันมานาน มีสรรพคุณเป็นยาบำรุงหัวใจ ขับลมในลำไส้ แก้อาการแน่นท้องจุกเสียด กระทุ้งพิษต่างๆ รากมะกรูดรสจืดเป็นยาเย็น แก้ไข้ ถอนพิษสำแดง ถอนพิษไข้ แก้ฝีภายใน แก้เสมหะเป็นพิษ ใบมะกรูดแก้ไอ อาเจียนเป็นเลือด แก้ช้ำใน มีสารเบตาแคโรทีน ช่วยชะลอการขยายตัวของเซลล์มะเร็ง ต่อต้านมะเร็งได้

ผิวมะกรูด บดรวมกับรากชะเอม ไพล เฉียงพร้า ขมิ้นอ้อย ต้มน้ำดื่มแก้อาการนอนไม่หลับ ฝานผิวมะกรูดสด 1 ช้อนโต๊ะ ผสมพิมเสน หรือการบูร ชงน้ำเดือดแช่ทิ้งไว้ดื่มบำรุงหัวใจ ดื่มแก้อาการหน้ามืดเป็นลม ขับลมในลำไส้ แก้จุกเสียดแน่นท้อง ช่วยขับสารพิษออกจากร่างกายทางผิวหนัง ใช้ในการอบเซาน่าสมุนไพร ผลมะกรูด แก้อาการไอ ขับเสมหะ โดยผ่าครึ่งผล ลนไฟให้ร้อนบีบน้ำหยดลงคอทีละนิด ใช้ฟอกเลือด โดยผ่าผลมะกรูดเป็น 2 ซีก ดองน้ำเกลือ หรือดองน้ำผึ้ง 1 เดือน รินน้ำดื่ม แก้ปวดท้องเด็กอ่อน โดยเอาผลคว้านไส้ในออก ใส่น้ำยามหาหิงคุ์ ปิดลูก นำไปเผาไฟให้ไหม้เกรียม บดเป็นผงละเอียด ผสมน้ำผึ้งไว้รับประทานแก้ปวดท้อง ผลมะกรูดดองเปรี้ยวใช้เป็นยาขับระดู แก้ระดูเสีย ขับลมในลำไส้ แก้เถาดานในท้อง น้ำมะกรูดแก้เลือดออกตามไรฟัน โดยใช้น้ำมะกรูดถูบางๆ ที่เหงือก หลังแปรงฟันเสร็จ

ประโยชน์ของมะกรูดมีมากมาย นอกจากใช้เป็นสมุนไพรรักษาบรรเทาต่างๆ ใช้สระผม บำรุงผม ขจัดรังแค แก้คันศีรษะ เป็นแชมพูสระผมหลายยี่ห้อ ใช้ล้างพื้น ใช้ดับกลิ่นเหม็นคาว ใช้ทำน้ำยาล้างจาน ใช้เป็นยาไล่แมลง ชาวบ้านฉีกใบมะกรูดใส่วางในถังข้าวสาร สามารถใช้ป้องกันมอด มด ที่จะมาทำลายข้าวสารได้ ชาวนาชาวสวนใช้มะกรูดถูเมื่อโดนปลิงเกาะดูดเลือด ใช้เปลือกมะกรูดตากแห้งเผาไฟไล่ยุงได้ผลดีมาก จนมีการแปรรูปเป็นยากันยุง กันแมลงต่างๆ มีการผลิตแคปซูลมะกรูดไล่แมลง หนอน โดยนำไปโรยบริเวณแมลง หนอนระบาด ฤทธิ์น้ำมันหอมระเหยมะกรูดจะซึมออกมาทำหน้าที่เป็นสารทดแทนสารเคมีได้

มะกรูด ได้ยินชื่อเหมือนจะเคยรู้จักมานมนาน ภาษิตไทยโบราณ แสดงให้เห็นว่าสมัยก่อน มะกรูดนั้นมีเยอะ และรู้จักกันมาก จนนำมาเอ่ยถึงกัน มีเรื่องราวมะกรูดในนิทานพื้นบ้าน ในเพลงไทยเก่าๆ ก็หลายเพลงที่ใช้ร้องกล่อม ร้องเกี้ยวกัน ใบมะกรูดก็เป็นสื่อการสอนเด็กๆ ให้รู้จักเลข 8 อาราบิค และเป็นอะไรอีกหลายอย่างที่ควรค่าแก่การรำลึกถึง มะกรูดจึงเป็นอะไรที่มากกว่าการเป็นพืชผลที่ใช้ในครัว แต่ควรเป็นพืชสวนครัวที่ทุกบ้านควรมี

เผยแพร่ครั้งแรกในระบบออนไลน์ เมื่อวันที่ 29 มกราคม 2564