ที่มา	เกษตรในเมือง
ผู้เขียน	องอาจ ตัณฑวณิช
เผยแพร่	วันอาทิตย์ที่ 19 พฤศจิกายน พ.ศ.2566

การปลูกผักข้างบ้านนอกจากจะเป็นแหล่งสำรองอาหารในเมืองแล้ว ยังผ่อนคลายความเครียดที่เกิดจากการทำงานอีก การปลูกไม้ดอกในแปลงผักในระบบเกษตรอินทรีย์มักเลือกต้นที่มีกลิ่นไล่แมลง และเป็นพืชผักสมุนไพรที่แมลงรังเกียจ เช่น ดอกดาวเรือง กะเพรา และดอกไม้ที่ไม่มีแมลงรบกวนมากนัก แต่มีสีสันเพื่อตัดสีเขียวของใบผักที่ทำให้ดูแล้วมีความสุข นอกจากการอิ่มท้องด้วยแล้ว

ในสมัยก่อนการจัดสวนมีเฉพาะในสถานที่ที่มีบุคคลชั้นสูงพักอาศัยเท่านั้น ส่วนชาวบ้านธรรมดาไม่ได้มีอารมณ์สุนทรีย์ขนาดนั้น แต่บ้านขุนนางในระดับล่างๆ ลงมาก็เลียนแบบเอาจากบุคคลชั้นสูงมาบ้าง แต่ก็เป็นเพียงปลูกไปตามอย่างโดยไม่ได้มีหลักแต่อย่างใด ส่วนชาวบ้านเองก็ปลูกไม้ดอกไม้ประดับก็เพียงแค่ให้พอมีดอกไม้เก็บไปวัดวันพระเท่านั้น บางสวนตามวัดวาที่พระสงฆ์มีหน้าที่ต้องรักษายามชาวบ้านเป็นไข้ก็ปลูกสมุนไพรเสียเป็นหลัก แต่สวนชาวบ้านจริงๆ ก็ปลูกผักที่กินได้มากกว่าที่จะปลูกอย่างอื่น

นักวิชาการส่งเสริมการเกษตรชำนาญการท่านหนึ่งที่ผมรู้จักคือ คุณสำรอง วรภาพ มีฝืมือในการจัดสวน โดยท่านจบจากวิทยาลัยเกษตรกรรมนครราชสีมา หรือเรียกเกษตรสีคิ้ว เมื่อปี 2523 และได้รับราชการในกรมส่งเสริมการเกษตรประจำอยู่ในจังหวัดโคราช ตอนนั้นได้มีโอกาสเป็นลูกศิษย์ของ อาจารย์ประเวศ ไชยวงค์ ที่เชี่ยวชาญในการจัดสวนเป็นผู้สอนในวิทยาลัยเกษตร เกือบทุกเสาร์อาทิตย์ได้มีโอกาสไปเป็นลูกมือจัดสวนที่อาจารย์ประเวศรับงานนอกสถานที่จนได้ซึมซับความรู้ในเรื่องการจัดสวน ในสมัยนั้นเมื่อมีการชุมนุมนักเรียนเกษตรประจำภาค มีการประกวดจัดสวน วิทยาลัยเกษตรสีคิ้วกวาดรางวัลมาแทบทุกครั้ง

ต่อมาคุณสำรองได้มีโอกาสเรียนเพิ่มเติมสาขาการเกษตรระดับปริญญาตรีและโทที่มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช ต่อมาได้เกษียณอายุราชการเมื่อปี 2561 รวมอายุราชการ 38 ปี ในช่วงระหว่างทำงานได้ทำหน้าที่ส่งเสริมการเกษตรตามนโยบายของกระทรวงเรื่อยมา แต่ถ้ามีการจัดแสดงผลงานเกษตรอีสานที่มหาวิทยาลัยขอนแก่นเมื่อไหร่จะได้แสดงฝีมือการสวนผักสวนครัวและพืชสมุนไพรใกล้ตัว ที่จัดแข่งกัน 19 จังหวัดทั่วภาคอีสานเมื่อไหร่ รางวัลที่ 1-3 ไม่เคยพลาดตลอดเวลาทุกครั้งที่จัดงาน ลืมบอกไปว่าอาจารย์ประเวชคือผู้จัดสวนที่มูลนิธิหลวงพ่อโต พรหมรังสี ที่ใหญ่ที่สุดในโลก ริมถนนสีคิ้ว ที่มีฝีมือการจัดสวนขนาดใหญ่คนหนึ่ง

ความชำนาญในการจัดสวนจะแบ่งออกเป็นสวนสวยงามหรือสวนพืชผัก สามารถแยกได้ตรงนี้ การจัดสวนสวนมุ่งความสวยงามเป็นหลัก แต่สวนพืชผักสวนครัวนอกจากเน้นที่ความสวยงามแล้วยังเป็นสวนกินได้ ไม่ใช่โครงการผักสวนครัวรั้วกินได้ที่ทำกันในสมัยโน้น

สวนสวยงาม       

พี่สำรอง กล่าวถึงว่า ในการจัดสวนจะเริ่มด้วยการพูดคุยกับเจ้าของผู้ว่าจ้างว่าพื้นที่จัดสวนสวยงามนี้จะเป็นที่บ้านหรือสวนสาธารณะ มีคอนเซ็ปต์อย่างไร อยากได้อะไร ระหว่างการพูดคุยก็จะจับจุดเจ้าของบ้านให้ได้ว่าเขาต้องการอะไร มีรสนิยมอย่างไร ชอบแบบไหน และประการสำคัญคือต้องถามเรื่องทุนที่จะมาทำด้วยว่ามีวงเงินประมาณเท่าไหร่ เมื่อเราได้ข้อมูลคร่าวๆ แล้วก็จะมีวาดแบบสวนในกระดาษ ลงสเกล 1 ต่อ 100 หรือ 1 ต่อ 200 จะลงตัวที่สุด เพราะคำนวณกลับเป็นเมตรง่าย เมื่อได้รูปแบบแปลนในกระดาษก็นำเสนอกับผู้ว่าจ้างอีกครั้งจะมีการแก้ไขปรับปรุงจนกว่าเจ้าของจะพอใจ ในรายละเอียดจะระบุชื่อต้นไม้ ขนาด และวัสดุอุปกรณ์พร้อม บวกค่าจัดการอีก 30 เปอร์เซ็นต์ ก่อนลงมือทำจะขอรับมัดจำประมาณ 40 เปอร์เซ็นต์ สำหรับงานเล็กจะแบ่งเป็น 2 รอบเบิก ส่วนงานใหญ่จะแบ่งเป็น 3 รอบเบิก

เมื่อหาต้นไม้และจอดไว้แล้วก็จะมาทำการปรับดิน โดยจะขุดหรือถมก็แล้วแต่แบบที่วางไว้ ในกรณีบ้านจัดสรรก็จะใช้คนขุด คนถม แต่ถ้าพื้นที่ขนาดใหญ่ก็จะใช้เครื่องจักร ถ้ามีการทำน้ำตกก็จะขุดตามตำแหน่ง และวางระบบน้ำให้สอดคล้องกับสถานที่ เมื่อปรับที่ได้แล้วก็จะมีการวางหิน ขนาดของหินจะขึ้นอยู่กับพื้นที่และความชอบของเจ้าของ ถ้ามีการทำน้ำตกจะต้องวางระบบน้ำทั้งหมดเสียก่อน ส่วนสวนไหนต้องการวางระบบสปริงเกลอร์ก็สามารถทำได้เนื่องจากสะดวกในการรดน้ำต้องวางระบบน้ำให้ครอบคลุมพื้นที่สวนทั้งหมด และต้องเลือกใช้ปั๊มน้ำที่เหมาะสำหรับขนาดสวนด้วย การวางก็ต้องหลบสายตาไม่ให้เห็น

เมื่อวางหินทั้งหมดเสร็จแล้ว ก็จะทำการปลูกต้นไม้ประธาน และต้นไม้ยืนต้นขนาดต่างๆ ต่อมาจะมีการวางไม้พุ่มขนาดกลางและขนาดเล็กตามลำดับ การปลูกต้นไม้จะต้องทำอย่างประณีตเนื่องจากจะไม่ต้องมาซ่อมทีหลัง ต้นไม้ที่ชอบแดดจัด ชอบแดดรำไร หรือชอบร่ม ก็จะถูกจัดวางตามที่ได้เขียนแบบไว้ การวางจุดเด่นของบ้านควรที่วางเพียงจุดเดียวเท่านั้น ถือเป็นจุดรวมสายตาจะต้องเด่นดูแล้วสะดุดตาที่สุดของสวน ส่วนจุดอื่นเป็นองค์ประกอบที่จะขับให้ดูเด่นขึ้นไปอีก เมื่อปลูกต้นไม้ขนาดต่างๆ เสร็จก็จะเป็นการปลูกหญ้าซึ่งก่อนปลูกจะต้องปรับดินให้แน่นเสียก่อนโดยการใช้ลูกกลิ้งในพื้นที่ขนาดใหญ่ แต่ถ้าพื้นที่ขนาดเล็กให้จอบปรับก็เพียงพอ

สวนผักสมุนไพร

สวนแบบนี้เกิดจากการนำแนวความคิดเดิมที่ปกติชาวบ้านจะปลูกสวนผักที่นิยมกินบริเวณใกล้ครัว เมื่อเราล้างถ้วยชามหรือล้างวัตถุดิบอาหาร เช่น เนื้อ หมู ไก่ ปลา ก็จะราดน้ำทิ้งออกไปรดผักที่ปลูก เมื่อต้องการนำมาใช้เพื่อประกอบอาหารก็จะเด็ดเอาบริเวณนั้นไม่ต้องไปให้ไกล เช่น สะระแหน่ กะเพรา โหระพา แมงลัก ตะไคร้ พริก ต้นไม้ใหญ่หน่อยก็มะนาว มะกรูด ตะลิงปลิง พืชผักส่วนใหญ่ที่ปลูกของไทยสมัยก่อนมักจะเป็นผักที่ปลูกครั้งเดียวสามารถเก็บได้นานเป็นปี ส่วนพืชสมุนไพร ส่วนใหญ่บ้านหมอยา หรือวัดที่มีพระสงฆ์ที่เก่งเรื่องสมุนไพรจะเป็นคนปลูกมากกว่าชาวบ้าน การจัดสวนผักสมุนไพรนี้เกิดจากการที่กรมส่งเสริมการเกษตรหรือหน่วยงานที่เกี่ยวข้องกับการเกษตรจัดเพื่อเป็นการประกวดในวาระต่างๆ เพื่อนำเสนอให้คนชมทั้งความสวยงามในการนำพืชผักมาจัดเรียงให้สวยงามกับให้เห็นค่าของพืชผัก จึงเกิดการจัดแบบนี้ขึ้น และต่อมาได้จัดไว้สำหรับศูนย์การเรียนรู้ต่างๆ เพื่อความสวยงาม แต่การจัดสวนผักสมุนไพรนี้จำเป็นต้องบอกล่วงหน้าเพื่อให้ผู้จัดเตรียมพืชผักไว้ เพราะพืชต่างๆ ส่วนใหญ่ที่มีจำหน่ายจะมีขนาดเล็กไม่เหมาะกับการจัดสวนแบบนี้ จึงต้องให้เวลาผู้จัดประมาณ 1-2 เดือนเพื่อเตรียมต้นไม้

การจัดสวนสวยงามหรือสวนพืชผักสมุนไพรเป็นเรื่องราวที่ต้องใช้ประสบการณ์และความรู้ในเรื่องศิลป์ พันธุ์ไม้ต่างๆ พืชผัก สมุนไพร จึงจะสามารถจัดสวนได้ออกมาถูกใจกับความต้องการของเจ้าของบ้าน หากรูปที่นำเสนอถูกใจสามารถติดต่อได้ที่เบอร์โทรศัพท์ 097-337-8096 หรือเฟซบุ๊ก : สำรอง วรภาพ ลืมบอกไปว่าคุณสำรองเคยมาเป็นวิทยากรสอนเรื่องการจัดสวนถาดให้กับเทคโนโลยีชาวบ้านเมื่อหลายปีก่อน