ที่มา	พืชพื้นบ้าน เป็นทั้งอาหารและยา
ผู้เขียน	อดุลย์ศักดิ์ ไชยราช
เผยแพร่	วันจันทร์ที่ 24 กรกฎาคม พ.ศ.2566

ความเปลี่ยนแปลงของภูมิอากาศบ้านเรา มีผลกระทบต่อการเจริญเติบโตของพืชหลายชนิด พืชพรรณนานาที่เคยเป็นสัญลักษณ์ประจำฤดูกาลก็เปลี่ยนแปลงไปด้วย แต่จะต่างกับความรู้สึกนึกคิด ความรับผิดชอบของคน ที่มันจะเปลี่ยนแปลงตามสถานะหรือไม่นั้น ก็สุดแท้ที่จะคาดเดาได้ โดยเฉพาะกับคนบางคน ที่ยังหลงใหลอยู่ในสถานะทางสังคมปัจจุบัน คืนวันเดือนปี ฤดูกาลผันเปลี่ยน แต่มีสิ่งหนึ่งที่ไม่เคยเปลี่ยนไปของคนไทย คือความรัก และภาคภูมิใจใน “ผักสมุนไพรพื้นบ้าน” ที่ฝังอยู่ในสายเลือด และจิตวิญญาณ

“หอมแดง” เป็นผักที่มากคุณค่า มีราคาดี ซื้อขายกันในราคาพอเหมาะตามสมควร หรือตามห้วงฤดูกาล เมื่อเป็นของดี มีความเชื่อมั่นในแหล่งผลิต คนชื่นชมนิยม มักจะเป็นที่เสาะหา หลายคนยกให้เป็นผักของจำเป็นที่มันต้องมีไว้ประจำครัว กินอาหารมื้อใด ต้องมีหอมแดงเข้าเป็นส่วนร่วมด้วยเสมอ หลายคนหลงใหลติดหอมแดงจนขาดหายไปจากมื้ออาหารไม่ได้เลย

หลายปีที่ผ่านมา ที่จังหวัดอุตรดิตถ์มีการปลูกหอมแดงกันมากมาย เริ่มที่ชาวลับแลซึ่งก็ปลูกมาหลายสิบปี ทำรายได้ให้กับชาวสวนอย่างเป็นล่ำเป็นสัน จนชื่อ “หอมแดงลับแล” มีชื่อเสียงติดตลาด มีการขยายพื้นที่ปลูกออกมาเขตอำเภอต่างๆ เช่น พื้นที่ตำบลคุ้งตะเภา อำเภอเมือง และขยับขยายพื้นที่ ไปอำเภอน้ำปาด อำเภอฟากท่า และไล่เรียงกันไปอีกหลายแห่ง จนชาวบ้านอีกหลายพื้นที่ได้เปลี่ยนแปลงอาชีพการเกษตรของตนเอง มาปลูกหอมแดงการค้ากันยกใหญ่ คงเป็นเพราะเห็นผลมีเงินได้ในระยะเวลาแค่ 2-3 เดือน ทำรายได้ปีหนึ่ง 2-3 รอบ ถ้าขยัน และรู้แหล่งพื้นที่ที่มีศักยภาพ หลายปีมานี้อำเภอน้ำปาด อำเภอฟากท่า จังหวัดอุตรดิตถ์ ก็ปลูกหอมแดงกันมาก จนหวั่นๆ กันเรื่องราคา กลัวว่าจะควบคุมไม่ให้ต่ำไม่ไหว แต่ในเมื่อเป็นความพึงพอใจ และพร้อมในการผลิตของเกษตรกร ก็เชื่อว่าคงจะไม่เกิดวิกฤตด้านราคา

หอมแดงหรือที่หลายคนเรียก หัวหอม หอมแกง หัวหอมไทย หัวหอมเล็ก หรือหอมบั่ว ภาษาอาเซียนเรียกต่างกันไป เช่น เวียดนามเรียก “แห่งกู๋” เมียนมาเรียก “แจ้ด-ฏุ่น-หนี่-เฏ” กัมพูชา ภาษาเขมรเรียก “ขตึม กรอ- หอม” เป็นต้น หอมแดงหรือหัวหอมเป็นพืชเก่าแก่ เชื่อว่ามีถิ่นกำเนิดที่เมืองเอสคาลอน ประเทศซีเรีย แถบเอเชียกลาง และเอเชียตะวันตกเฉียงใต้ แถวประเทศทาจิกิสถาน อัฟกานิสถาน อิหร่าน แล้วปลูกกันมากเป็นพืชเศรษฐกิจการค้าแถบเอเชีย เริ่มที่จีนก่อนแล้วแพร่หลายไปทั่วโลก อินเดีย อียิปต์ วกมาแถบอาเซียน ไทย พม่า ลาว กัมพูชา มาเลเซีย เวียดนาม อินโดนีเซีย บรูไน ชาวโรมันนำเข้าทางเหนือของยุโรป พวกไวกิ้งนำเข้าอเมริกา เรียกหอมว่า “ชิกากู” แปลว่า “กินอร่อย” มีเมืองหนึ่งในอเมริกาที่ปลูกหอมมาก ชื่อว่า “ชิคาโก” และแพร่หลายถึงประเทศไทยมานานมากแล้ว

หอมแดง หรือ Shallot มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Allium ascalonicum Linn. อยู่ในวงศ์พลับพลึง AMARYLLIDACEAE เรียงพี่น้องตระกูลเดียวกันกับ หอมหัวใหญ่ ต้นหอมหรือหอมแบ่ง กระเทียมใบ กระเทียมหัว เป็นพืชผักล้มลุก ประเภทหัว มีหัว เกิดจากลำต้นใต้ดิน (Rhizome) ที่เป็นแกนสามเหลี่ยมสั้นๆ ตรงฐานของหัว ซึ่งคือลำต้นจริงทางพฤกษศาสตร์ มีข้อปล้อง ราก และตาที่มีขนาดเล็กมาก มีกาบใบออกเรียงซ้อนกันแน่น เกิดจากข้อเล็กๆ กาบใบนั้นเป็นที่สะสมอาหารที่พองกลม เรียกว่า หัว ตรงปลายหัวมีจุดเจริญพร้อมจะโผล่ออกเป็นใบและช่อดอก หัวหอมเรียกว่า “บัลบ์” (Bulb) แปลว่า “กระเปาะ” ใบหอมเมื่องอกจากหัวขึ้นมาเป็นลักษณะหลอดกลม กลวง คล้ายหลอดกาแฟ เห็นไหมว่าลักษณะของใบหอมมีคนนำไปเรียกลักษณะอาการของโรคข้าว ที่เกิดจากแมลงบั่วระบาด คือ “โรคหลอดหอม” และมีบางถิ่นเรียกหอมแดงว่า “หอมบั่ว” อย่างไงล่ะครับ

พื้นที่ที่เหมาะสมกับการปลูกหอมแดง ขึ้นได้กับดินทุกชนิดโดยเฉพาะดินร่วน ที่มีค่ากรด-ด่าง pH 5.0-6.5 มีความชื้นสูง แต่ถ้าระยะหัวหอมเริ่มแก่ สภาพอากาศต้องแห้ง แหล่งปลูกที่สำคัญ เช่น ลำพูน เชียงใหม่ ศรีสะเกษ นครราชสีมา อุตรดิตถ์ ในการปลูกต้องเลือกหัวพันธุ์หอม ที่มีหัวขนาดปานกลาง แก่ แกร่ง พันธุ์ดี ตรงตามพันธุ์ ไม่มีร่องรอยของศัตรูพืชรบกวน ผ่านระยะพักตัวมาแล้วไม่น้อยกว่า 3 เดือน เช่น พันธุ์ศรีสะเกษ สีม่วงอมแดง พันธุ์ลับแล สีแดงทับทิม พันธุ์เชียงใหม่ สีส้มอ่อน พันธุ์บางช้าง สีม่วงแดง พันธุ์ขาวเมือง สีขาวอมเหลือง อัตรา 100-200 กิโลกรัมต่อไร่ ดินปลูกต้องได้รับการปรับสภาพโดยใช้ปุ๋ยประเภทมูลไก่ฟาร์ม ที่ปนกันทั้งมูลไก่ แกลบรองเล้า ต้องเป็นมูลเก่า แกลบย่อยสลายแล้ว ปลูกระยะ 15×15 เซนติเมตร บนแปลงที่จัดทำร่องระบายน้ำเป็นช่วงๆ แล้วคลุมแปลงด้วยฟางข้าวแห้ง ให้น้ำอย่างสม่ำเสมอให้ปุ๋ยเป็นระยะๆ จนอายุ 2 เดือน หัวหอมเริ่มแก่ ควรงดการให้น้ำ ให้ปุ๋ย เก็บเกี่ยวเมื่อหอมแดงอายุประมาณ 2 เดือนครึ่ง ต้นหรือใบหอมแดงจะเหี่ยวเฉาเหลืองเกือบแห้งแล้ว ได้ผลผลิตเฉลี่ย 2,000-2,500 กิโลกรัมต่อไร่

ฤดูปลูกหอมแดง หอมฝน ปลูกต้นเดือนพฤษภาคมถึงกรกฎาคม เก็บเกี่ยว ปลายเดือนกรกฎาคมถึงกันยายน หอมแล้ง ปลูกต้นเดือนธันวาคมถึงมกราคม เก็บเกี่ยวปลายเดือนกุมภาพันธ์ถึงมีนาคม ศัตรูพืชที่สำคัญของหอมแดงคือ โรคใบจุดสีม่วง ใช้สารป้องกันกำจัดเชื้อราได้ โรคหัว และรากเน่าก็เช่นกัน ใช้สารเคมีกำจัดเชื้อรา แต่หอมแดงเป็นพืชที่ใช้บริโภคเป็นผักสด และเครื่องปรุงอาหาร การใช้สารเคมีจะได้ผลดีรวดเร็วก็จริง แต่ต้องใช้ด้วยความระมัดระวัง ศึกษาคุณสมบัติสารเคมีที่ใช้ให้ดี ว่าสารนั้นมีเวลาเสื่อมฤทธิ์กี่วัน ถ้าเราใช้ฉีดพ่นในระยะใกล้เก็บเกี่ยว จะยังปลอดภัยจากสารพิษตกค้างหรือไม่ เป็นเรื่องสำคัญที่สุด เพราะการผลิตหอมแดงมักมีศัตรูพืชระบาดหลายชนิด และเกือบทุกขั้นตอนมีความเกี่ยวพันกับสารเคมีทั้งนั้น จึงเป็นข้อควรระวังอย่างยิ่งทั้งผู้ผลิต หรือเกษตรกร และผู้บริโภคผลผลิต การผลิตหอมแดงให้ปลอดภัยจากสารพิษ ควรใช้ระบบการผลิตแบบเกษตรอินทรีย์จะดีมากกว่า ถึงแม้จะได้ผลผลิตที่ไม่สูงมากนัก แต่เชื่อว่าเป็นผลผลิตที่มีคุณภาพปลอดภัยต่อผู้ปลูกและผู้บริโภค จะคุ้มค่ามากกว่าผลผลิตที่สูงแต่ไม่ปลอดภัย ใช่หรือไม่

หอมแดง 100 กรัม ให้พลังงาน 160 กิโลแคลอรี ประกอบด้วย น้ำ 88 กรัม เส้นใยอาหาร 0.7 กรัม เถ้า 0.6 กรัม โปรตีน 1.5 กรัม คาร์โบไฮเดรต 9.0 กรัม ไขมัน 0.3 กรัม น้ำตาล 10.6 กรัม ฟอสฟอรัส 40 มิลลิกรัม แคลเซียม 36 มิลลิกรัม เหล็ก 0.8 มิลลิกรัม วิตามินเอ 5 หน่วยสากล (IU.) วิตามินบีหนึ่ง 0.03 มิลลิกรัม วิตามินซี 2 มิลลิกรัม มีกรดอะมิโน น้ำมันหอมระเหย กลิ่นหอมมากเมื่อทอด เผ็ดฉุนเมื่อกินสด ทำให้แสบตา น้ำตาไหลเมื่อปอก หรือหั่นหัวหอม คงจะหั่นหัวหอมไป คิดเรื่องโศกเศร้าเสียใจร้องไห้ไป เสียละกระมังนี่

เมนูอาหารที่เป็นที่นิยมมากของคนไทย และคนภาคพื้นเอเชียแบบเราๆ เอาแบบที่กินกันเป็นประจำพื้นๆ อย่างอาหารประเภทน้ำพริกผักต้ม น้ำพริกของกินอร่อยทุกอย่าง จะมีหัวหอมแดงเป็นองค์ประกอบ เพิ่มความหอม อร่อย น่ากิน เจริญอาหาร อาหารประเภทยำ ยำปลากรอบ ยำปลากระป๋อง ยำปลาทู ยำมะเขือยาว ยำวุ้นเส้น ยำหมูยอ ยำไข่เยี่ยวม้า ยำกุนเชียง ยำไส้ตัน ยำไข่เค็ม ยำกุ้งแห้ง ยำเล็บมือนาง ยำไข่ดาว และอีกสารพัดยำ ยำ ยำ ประเภทแกง ทั้งแกงเผ็ด แกงคั่ว แกงเทียม แกงไก่ แกงปลา แกงเนื้อ แกงอ่อม ต้มขม ต้มแซ่บ ลาบ ส้า พล่า ก้อย มีหัวหอมแดงหั่นใส่ หรือเป็นเครื่องเคียง ทำน้ำจิ้ม พริกน้ำปลา กะปิน้ำปลาหวาน หั่นซอยร่วมกับพริกชี้ฟ้าแตงกวาทำน้ำอาจาด กินคู่หมูสะเต๊ะ หั่นทอดกรอบ กินกับหอยนางรมสดกับยอดกระถินน้ำจิ้มซีฟู้ด สุดยอดอร่อย และหัวหอมแดงยังเป็นเครื่องหมักถนอมเนื้อหมูให้สดอยู่ได้ 4-5 วัน โดยไม่ต้องแช่ในตู้เย็น

ผู้บริโภคหอมแดงอยู่เป็นประจำคงจะรู้ว่า หอมแดงมีประโยชน์ทางโภชนาการมาก มีสรรพคุณทางยา ที่ชาวบ้านรู้จักใช้บำบัดรักษาโรคภัยไข้เจ็บสารพัด หัวแก่จัดกินแก้ปวดท้อง ขยี้ดมแก้หวัดคัดจมูก ตำสุมกระหม่อมเด็กแก้หวัด คัดจมูก เป็นยาบำรุงหัวใจ ลดความเสี่ยงเป็นโรคหัวใจ และมะเร็ง ขับปัสสาวะ ขับเสมหะ แก้ท้องอืดเฟ้อ บำรุงธาตุ แก้โรคซางชัก แก้โรคในลำไส้ ขับลมในลำไส้ เลือดกำเดาไหล โรคในปาก น้ำคั้นหัวหอมมีฤทธิ์ฆ่าเชื้อแบคทีเรีย ป้องกันโรคติดต่อ ช่วยย่อยอาหาร เจริญอาหาร ช่วยการหลั่งของน้ำดี ลดความดันโลหิต ลดน้ำตาลในเลือด เป็นประโยชน์ต่อคนเป็นโรคเบาหวาน โรคหัวใจ ลดไขมันในเส้นเลือด ยับยั้งการเกิดเส้นเลือดอุดตัน ช่วยให้เลือดไหลเวียนดี เป็นยาขับพยาธิ มีธาตุฟอสฟอรัสสูง ช่วยบำรุงสมองความจำดี ใช้ทารักษาสิวฝ้าจุดด่างดำ บำรุงผมให้ดกดำ ทาแก้อาการปวดบวมตามข้อ ช้ำบวม แก้ลมพิษ พอกแผลฝีหนอง แก้พิษแมลงสัตว์กัดต่อย เคยมีอาจารย์เลี้ยงผึ้งแนะนำว่า เมื่อถูกผึ้ง แตนต่อยให้ผ่าหัวหอมวางกดที่โดนผึ้งต่อยมันสามารถดูดพิษออกได้ไม่ปวดบวมเลยสักนิด

อยากได้หอมแดงคุณภาพดี ระดับหอมแดงอินทรีย์ หรือระดับหอมปลอดภัยจากสารพิษ เกษตรกรควรจะใช้ปุ๋ยอินทรีย์ ใช้สารชีวภัณฑ์ป้องกันกำจัดศัตรูพืช ถ้าจำเป็นที่ต้องใช้สารเคมี ต้องใช้ ชนิด ปริมาณ และระยะเวลาที่ถูกต้องเหมาะสมปฏิบัติตามคำแนะนำ หรือตามฉลากข้างขวดข้างกล่อง การปลูกดูแลรักษาหอมแดง ต้องคำนึงถึงผลผลิตที่ได้ จะต้องหลีกเลี่ยงการใช้สารเคมีให้มากที่สุด หรือให้สารเคมีเหลือตกค้างในหัวหอมน้อยที่สุด หรือไม่มีเหลือเลยเป็นการดีที่สุด เก็บเกี่ยวต้องเก็บในระยะที่หอมแดงแก่จัด ส่วนการเก็บทำพันธุ์ก็อาจจะจำเป็นต้องคลุกหัวพันธุ์ด้วยยาเคมี เก็บใส่ไว้ในถุงกระดาษเพื่อป้องกันศัตรูรบกวน อย่างที่ทำอยู่กันขณะนี้ ก็ให้ทำอย่างระมัดระวัง มันอันตรายมากทีเดียวต้องพึงระวังอย่างยิ่ง เพื่อตัวเรา คนรอบข้าง และคนที่จะได้รับผลกระทบ สังคมจะน่าอภิรมย์ชื่นชมยินดี